BULLETIN WIJNANDSRADE - PDF Gratis download (2024)

Transcriptie

1 JAARGANG 32 NUMMER 51 BULLETIN WIJNANDSRADE UITGAVE HEEMKUNDEVERENIGING VRIENDEN VAN WIJNANDSRADE

2 Bulletin Wijnandsrade is het informatieblad van de heemkundevereniging Vrienden van Wijnandsrade, dat twee keer per jaar verschijnt en telkens weer boordevol staat met een gevarieerd aanbod aan lokaal en regionaal getinte bijdragen over vroeger en nu. Mocht ook u een artikel willen schrijven (dan wel behoef te hebben om te reageren); dat kan en daarvoor hoeft u niet in de redactie van dit bulletin te zit ten. Ook interesse en inspiratie? U kunt uw bijdrage of reactie inleveren bij een van de redactie-adressen (of mailen naar w.oehlen@planet.nl). Mocht u in het bezit zijn van oude foto s, kaarten, prenten, artikelen, enz., die betrekking hebben op Wijnandsrade en die u op een verantwoorde manier in beheer wilt geven of die u bereid bent te laten kopiëren, scannen of fotograferen; neem dan contact op met een van onze bestuursleden. Hetzelfde geldt voor historische attributen of (mogelijke) archeologische vondsten uit de bodem in en rondom Wijnandsrade. De na men en telefoonnummers van onze bestuursleden staan achter in dit bulletin. Aan deze editie is een acceptgirokaart toegevoegd voor de betaling van de jaarlijkse contributie. Wij hopen dat u uw bijdrage weer zult storten, ter bestrijding van onze onkos ten. De contributie is vrij, maar bedraagt minimaal 10,- per jaar. Wij gaan ervan uit dat de leden die ons bulletin per post ontvangen dit bedrag verhogen tot minimaal 15,-. Uiteraard zijn wij dankbaar, mocht uw bijdrage hoger uitvallen. Want vele (sterke) schouders maken het werk van uw heemkundevereniging wat lichter. Vandaag de dag staat er in veel huishoudens een computer en beschikken steeds meer mensen over een adres. Vermoedelijk geldt dit ook voor een groot aantal Vrienden van Wijnandsrade. Het zou ons flink wat tijd en portokosten schelen, wanneer wij onze berichten voortaan per zouden kunnen versturen. Daarom vragen wij onze leden die over een adres beschikken dat aan ons door te geven; ook aan de leden die dit al eerder hebben gedaan, omdat ons complete mailadressenbestand onlangs bij een computercrash verloren is gegaan. Wij verzoek u uw adres te sturen naar: ria. marell@home.nl. Uiteraard blijven wij onze berichten ook op de ouderwetse manier doorgeven aan de leden, die nog geen gebruik maken van internet. Bij de voorpagina Wijnandsrade, het centrum van de paardengemeente Nuth (foto gemaakt nabij manege De Blauwe Steen).

3 BULLETIN WIJNANDSRADE Uitgave van de heemkundevereniging Vrienden van Wijnandsrade Jaargang 32, nummer 51 (zomer 2013) Redactie Eppo Brongers, Jan Jansen, Jack Jetten, Jos L Ortye, Wiel Oehlen, Esther Steins, Hans Toonen Fotografie Jan Jansen (tenzij anders aangegeven) Grafische vormgeving Jasmijn Nicolaes Redactie-adres Wiel Oehlen, Swier 47, 6363 CL Wijnandsrade (w.oehlen@planet.nl) INHOUDSOPGAVE Voorwoord pag. 4 In memoriam pag. 5 Goud in Handen pag. 6 Wie is wie in Wijnandsrade? pag. 7 Verenigingsnieuws pag. 8 Het Limburgse schutterswezen existeerde ook in Wijnandsrade en Swier (1) pag. 12 De dood van Kolonel Wilhelm von dem Bongart pag. 15 Moordaanslag op de Vink pag. 21 Het Hellerrondje pag. 28 De Heilige Isidorus neemt bezit van de gemeente Nuth pag. 29 Pastoor Pluijmaekers van Wijnandsrade pag. 33 De wielercarrière van Jan Janssen begon in Wijnandsrade pag. 45 Gemengd nieuws pag. 46 Terloops pag. 48 Colofon pag. 50 3

4 Beste Vrienden van Wijnandsrade, Voorwoord Onze vereniging heeft er weer twee nieuwe ereleden bij. Burgemeester Hubert Vos is bij zijn vertrek uit onze gemeente tot erelid benoemd wegens zijn inzet voor onze gemeenschap, zijn geïnspireerde toespraken bij de uitreiking van de Trofee van Pater van der Zee, de opstelwedstrijd, zijn bijdragen aan Dodenherdenking, zijn belangstelling voor de geschiedenis van Wijnandsrade en zijn steun aan onze vereniging. Dank en waardering voor onze oud-burgemeester en nieuw erelid Hubert Vos. Het andere nieuwe erelid is onze verenigingssecretaris Wiel Oehlen. Zijn vertrek uit het bestuur raakt onze vereniging in het hart. Wiel Oehlen was immers de man die op vóór- en achtergrond actief was voor de vereniging. Van regeldingen tot geïnspireerde en inspirerende teksten, van discussies over doel of toekomst van onze vereniging tot de relaties tussen leden en bestuursleden: Wiel Oehlen had altijd een waardevolle en stimulerende bijdrage. Dank daarvoor. We hebben hem erelid gemaakt in de hoop dat we hem dan niet zo erg zullen missen. Wiel blijft overigens wel veelzijdig actief in de redactie van het Bulletin om de inhoudelijke kwaliteit en deadlines te waarborgen. Ook daarvoor zijn we Wiel dankbaar. Wiel Oehlen is intussen als secretaris opgevolgd door Jo Luijten, Als Jo Luijten niet onze nieuwe secretaris was geworden, weet ik niet of we het gat dat door het vertrek van Wiel Oehlen was geslagen, hadden kunnen opvullen. De organisatorische kwaliteiten, de kennis van de geschiedenis en cultuur van onze gemeenschap en het enthousiasme van Jo Luijten maken dat we de toekomst opgewekt tegemoet kunnen zien. Ook op deze plaats heet ik Jo van harte welkom als nieuw bestuurslid en secretaris van onze vereniging. Het vorige Bulletin, beste lezer, was het vijftigste Bulletin van onze vereniging. De redactie van het Bulletin opereert min of meer onafhankelijk van het verenigingsbestuur. De heemkundevereniging wil een verenigingsblad waarin de geschiedenis, cultuur, actualiteit en leefomgeving van Wijnandsrade aan bod komen. De heemkundevereniging stelt daarvoor de middelen beschikbaar. De redactie van het Bulletin kan het verenigingsblad in grote vrijheid maken. Deze constructie heeft vijftig mooie Bulletins opgeleverd: de lat ligt intussen erg hoog. Dat horen we ook wel van andere verenigingen: het lukt de meeste verenigingen niet om in ijzeren regelmaat twee keer per jaar een goed blad te maken. Het is dus nog maar de vraag of de redactie van het Bulletin erin slaagt om ook het 51ste Bulletin weer tot een succes te maken. Oordeelt u zelf: hier ligt het voor u. Wilfried Dabekaussen (Voorzitter Vrienden van Wijnandsrade) (foto: Mieke Crijns) 4

5 In memoriam Op woensdag 8 mei 2013 overleed ons erelid Tiny Kickken-Senden op 81-jarige leeftijd. Tiny was een verenigingsvrouw pur sang, die zich gedurende meer dan vijfentwintig jaar voor onze vereniging heeft ingezet. Zij was een van onze bestuursleden van het eerste uur, die met haar hartelijke, innemende en bescheiden persoonlijkheid altijd voor iedereen klaar stond. Wij zijn haar veel dank verschuldigd. Het bestuur Tiny Kickken-Senden 5

6 Goud in Handen In december verscheen het vijftigste nummer van Bulletin Wijnandsrade; een gouden boekje over een gouden dorpje, met zevenentwintig persoonlijke bijdragen van (oud-) inwoners over hun dierbaarste plekje in Wijnandsrade en een sfeervolle foto-impressie van ons dorpje. Uit de ontvangen reacties valt af te leiden dan Goud in Handen in goede aarde is gevallen. Ook de hogere oplage was geen enkel probleem. De vierhonderd gedrukte exemplaren zijn inmiddels nagenoeg allemaal uitverkocht. Zolang de voorraad strekt ligt nog een beperkt aantal exemplaren bij wolwinkel t Sjtübke in Wijnandsrade en bij fotograaf Rade in Nuth (verkoopprijs 6,-). Het jubileumnummer Goud in handen 6

14 aan de vereniging. Samen met de zilveren koningsvogel vormt dit het konings zilver, dat vaak al eeuwen aan historie kan behelzen. Dit koningszilver is omwille van zijn geschiedenis voor de schutterij van onschatbare waarde. De nieuwe koning kan een koningin kiezen; dit kan zijn echtgenote of zijn vriendin zijn. De broederschap van schutters onderling blijft doorgaans tot de dood daarin scheiding brengt. Leden van de schutterij worden op hun laatste gang begeleid door de schutterij in vol ornaat. OLS en ZLF Circa twintig schutterijen maken op lokaal vlak deel uit van een schuttersbond. De leden van de bond nemen jaarlijks aan drie of vier bondsschutters feesten deel. Eens in de vijf à zes jaar is een vereniging dan zelf aan de beurt om het bondsfeest te organise ren. Zo komt het schuttersfeest in elk Zuid-Limburgs dorp. Een groter schuttersfeest dat door de schutterij bezocht wordt, is bij uitstek het Oud Limburgs Schuttersfeest (OLS). Hier nemen circa 160 schutte rijen van tien bonden uit Belgisch- en Nederlands Limburg aan deel. De betreffende schut terij die de schietwedstrijd van het OLS wint, mag dit evenement het jaar daarna organiseren. Het OLS valt telkens op de eerste zondag in juli. Twee weken daarna is het dan de beurt aan de Zuid-Limburgse Federatie (een vereniging van de drie zuidelijke schutters bonden: Zuid-Limburgse Bond, Bond St.-Gerardus Amstenrade, en Bond Eendracht Born-Echt e.o.) om een schut tersfeest het ZLF te organiseren. Dit geschiedt bij toerbeurt. Het schuttersfeest Een schuttersfeest is zeker niet alleen om te feesten. Er zijn strakke programma s, want er moet een mooie optocht door het dorp van de organisator trekken, met een defilé (een erepas) voor alle konings- en keizersparen en voor de eregasten (de burgemeester en geestelijkheid en andere hoogge plaatste personen). Zowel tijdens de optocht als daarna moet de jury tal van punten toekennen op vele onderdelen. Er zijn prijzen voor de beste drumbands, mooiste koningen, koningspa ren, keizers, gene raals, bielemannen, marke tentsters en beste solisten (met trom of klaroen) enz. Ook zijn er prijzen voor de beste groepen, zoals mooiste geheel, beste presentatie, beste defilé en beste (oude of nieuwe) exercitie. uiteraard zijn er ook schietprijzen te winnen. Dat is en blijft een belangrijk wedstrijdonderdeel. Voor sommige verenigingen tellen met name de prijzen, voor anderen is de gezelligheid van groot belang, zowel binnen de eigen schutterij als tussen de schutters onderling. Dat bindt de schutters, al eeuwenlang. Wordt vervolgd (in deel 2 wordt nader ingegaan op de schutterijen van Wijnandsrade en Swier) Drs. Luc Wolters Simpelveld 14

15 De dood van Kolonel Wilhelm von dem Bongart ( ) Wij kennen allen het fraaie grafmonument van Wilhelm von dem Bongart in de kerk van Wijnandsrade. Onder de titel De zwarte man van Wijnandsrade schreef Jack Jetten in 2002 een lezenswaard artikel over dit monument van deze krijgsheer uit het machtige Bongart-geslacht. 1). Hoewel daarin terecht wordt opmerkt dat deze Wilhelm in feite voor ons dorp niet veel heeft betekend, sprak het krijgshaftig element en zijn dood op het slagveld sterk tot de verbeelding. Dat werd nog eens benadrukt toen in 1999 op de binnenplaats van Kasteel Wijnandsrade een standbeeld van een gewapende Wilhelm verrees, afgebeeld in harnas en als kolonel (Oberst), commandant van een regiment van circa 1000 kurassiers 2). Wie was deze kennelijk zo belangrijke man en wat weten we thans van hem? Wilhelm werd geboren in het jaar 1594 als eerste kind van Werner II, baron von dem Bongart en Anna Catharina, gravin van Vlodrop. Een opvallende bijzonderheid is, dat het huwelijk van zijn ouders pas enkele jaren later plaatsvond, namelijk in Misschien heeft de kerk, die deels vooral financieel afhankelijk was van de adel hier geen moeilijkheden over gemaakt. Minder waarschijnlijk maar niet uitgesloten is, dat de eerste kroniekschrijver zich in het huwelijksjaar heeft vergist en dat anderen dat later hebben overgeschreven. Onze Wilhelm was al zeer jong in dienst getreden in het regiment van zijn oom, Johan van Virmond. Hij viel al snel op door zijn militaire kwaliteiten en maakte dan ook een ware bliksemcarrière door. Hij nam onder meer met succes deel aan de veldtochten van de bekende veldheer Johan t Serclaes, graaf van Tilly. Tijdens de 30-jarige (godsdienst)oorlog ( ) zou de slag bij Breitenfeld hem echter fataal worden. Om dit te begrijpen volgt eerst een kort overzicht van de politieke situatie in die jaren. 3). In 1555 had keizer Karel V bij de z.g. godsdienstvrede van Augsburg protestanten formeel erkend in die gebieden waar zij een overheersende positie innamen. Voorts kreeg de regeerder van elke staat of staatje het recht om zelf te bepalen welke godsdienst in zijn gebied zou gelden. Zo werd b.v. Beieren katholiek en Saksen Luthers. Maar conflicten bleven niet uit. Zonder overleg werd later bij keizerlijk decreet bepaald dat de bezittingen van een katholiek vorst die zich tot het protestantisme bekeerde, in katholieke handen moesten blijven. Dat zette bij de protestanten kwaad bloed en gewelddadige 15 De zwarte man, grafmonument in de kerk

16 botsingen tussen de partijen werden steeds veelvuldiger. Een aantal protestante vorsten sloot een verbond in de vorm van een Unie. Daarop volgde onmiddellijk een verbond van geestelijke vorsten, de Katholieke Liga. Hieruit ontstond de bekende 30-jarige oorlog. Het zou te ver voeren, hier het verloop uiteen te zetten. We zullen ons daarom beperken tot de situatie in de tijd waarom het hier gaat. De Oostenrijkse keizer Ferdinand II streefde er naar geheel Duitsland onder katholiek bewind te brengen. Hij werd daarin bijgestaan door een van zijn bekwaamste officieren, Maarschalk Johan t Serclaes, Graaf van Tilly (verder genoemd maarschalk Tilly). De strijd werd bloedig en hevig. Zo werd de stad Maagdenburg door Tilly veroverd, waarbij tussen de en doden vielen. Ondertussen had de protestante Zweedse koning Gustaaf-Adolf in de strijd ingegrepen. Hij was een veldheer met uitzonderlijke kwaliteiten en een bewonderaar van de Nederlandse prins Maurits, wiens methoden en tactiek hij nauwgezet volgde. Zijn leger kende een strakke discipline; dronkenschap of vuile taal duldde hij niet. Het werd wel spottend een leger van psalmzingende soldaten genoemd. Hoe het toch vrij arme Zweden aan Gustaaf-Adolf, koning van Sweden (uit het privé-archief van de auteur) zo n goed uitgeruste strijdmacht kwam is een even bijzonder als merkwaardig verhaal. Ze werd namelijk voor een belangrijk deel betaald door de Franse minister Richelieu, tevens kardinaal van de Rooms-Katholieke kerk! Deze wilde niet dat Ferdinand II te machtig werd en liet zijn politieke ambities zonder gewetensnood prevaleren boven de belangen van zijn geloofsgenoten. Gustaaf-Adolf drong snel en diep in Duitsland door en won zijn eerste beslissende slag bij het dorp Breitenfeld nabij Leipzig op 17 september De slag bij Breitenfeld In deze slag vervulde Wilhelm von dem Bongart zijn militaire plicht als commandant van een regiment Kurassiers. Zijn hoogste bevelhebber was niemand minder dan de befaamde, aan overwinningen gewende maarschalk Tilly. Deze onderschatte de krijgskunst van zijn tegenstander in hoge mate en geloofde in de absolute superioriteit van hemzelf en zijn troepen. Hij stelde zijn strijdmacht op bij een heuvelrug ten 16

17 oosten van Breitenfeld, om van daaruit toe te slaan. Maar de snel reagerende Zweedse koning zou hem steeds een slag vóór blijven. Op enkele kilometers vóór die heuvelrug stroomde een beek, de Loderbach. Als hindernis had dit stroompje op sommige plaatsen enige betekenis. Dat bemerkte Gustaf-Adolf toen hij zijn Saksische cavalerie, het meest onervaren deel van zijn troepen, op Tilly s rechterflank wilde laten aanvallen. Het oversteken van de beek leverde zoveel moeilijkheden op, dat de actie moest worden opgegeven. Vervolgens liet de Zweedse koning een groot deel van zijn troepen, voorbij Tilly s linkerflank, de beek oversteken. Tijdens deze manoeuvre waren de Zweden uiteraard zeer kwetsbaar, maar de maarschalk liet zijn kans lopen. Eerst later onderkende hij het gevaar en bevreesd voor omtrekking van zijn linkerflank - stuurde hij zijn beste cavalerieofficier - de welbekende Gottfried Heinrich Graf zu Pappenheim 4) - met veel cavalerie en infanterie naar de bedreigde sector. Daarbij bevond zich ook Wilhelm von dem Bongart met zijn kurassiers. De massale charges die Pappenheim ging uitvoeren hadden tot Tilly s verbazing geen succes. Gustaf-Adolf had het gevaar tijdig ontdekt en reageerde door zijn musketiers vooraan in linie op te stellen. Die gaven op de aanvallende cavalerie een krachtig salvo af en trokken zich vervolgens terug om plaats te maken voor de nu aanstormende Zweedse cavalerie, gesteund door artillerie. Bij Pappenheims troepen ontstond verwarring, die ogenblikkelijk en met volledig succes werd uitgebuit. Tot voor kort was niet bekend wat er tijdens dit treffen met Wilhelm von dem Bongart was gebeurd. Slechts dat hij op 17 september 1631 bij Breitenfeld sneuvelde. Onlangs is echter een tekst gevonden van dr. Bernd Warlich onder de algemene titel Der Dreißigjährigen Krieg in Selbstzeugnissen, Chroniken und Berichten. Daarin stelt hij dat Wilhelm al bij het eerste schot zwaar en dodelijk werd getroffen ( Alsbald vom ersten Schuß getroffen und zerschmettert ). Vanaf dat moment, aldus Warlich, hadden Pappenheims troepen geen werkelijke moed meer.. Met een noot wordt verwezen naar een boek Kämpfe van een zekere Rudert. Vrijwel zeker wordt hier het op Internet gevonden werk Die Kämpfe um Leipzig im Großen Kriege, van Otto Rudert bedoeld, met het bijschrift Schriften des Vereins für die Geschichte Leipzigs. Hopelijk is het mogelijk hier later nog meer bijzonderheden aan te treffen. 5). Onder voorbehoud kan uit het bovenstaande worden afgeleid dat de kurassiers van Wilhelm aanvankelijk in de achterhoede, als reserve dienden. Maarschalk Tilly (uit het privé-archief van de auteur) 17

18 Dit omdat de ineenstorting van Pappenheims actie beslist niet na het eerste schot plaatsvond, maar pas na het sneuvelen van Wilhelm, in een latere fase. Dat bij het inzetten van de aanstormende reserve al bij dat eerste schot op die reserve hun commandant werd gedood, kan een fatale invloed op het moreel van Wilhelms kurassiers hebben gehad. Met het vermelde gevolg. Volledigheidshalve volgt hier nog een samenvatting van de afloop van de slag. Na Pappenheims mislukking begon maarschalk Tilly de zaak wat minder optimistisch te zien. Hij besloot nu krachtig en offensief op te treden. Hij liet zijn infanterie op de rechterflank aanvallen op de zwakke Saksische cavalerie en sloeg die geheel uiteen. Maar ondertussen had hij door de acties op beide flanken zoveel troepen aan het centrum onttrokken, dat Gustaf-Adolf daar zonder veel tegenstand een bres kon slaan en daar Tilly s strijdmacht dreigde te splitsen. De steeds bliksemsnel reagerende koning zette nu ook de Zweedse cavalerie op Tilly s rechterflank in, wederom gesteund door artillerie. Het veroorzaakte chaos en vlucht bij zijn tegenstander. De infanterie van maarschalk Tilly werd omsingeld, verloor de moed en liep en masse over naar de Zweden. Tilly zelf raakte gewond en zou na een volgende nederlaag bij de rivier de Lech in 1632, aan zijn verwondingen bezwijken. Wilhelms begrafenis Prof. dr. J.J. Timmers noemt het monument van Wilhelm von dem Bongart in de St. Stephanuskerk te Wijnandsrade een grafzerk van bijzondere kwaliteiten 6). Dat de gesneuvelde Wilhelm daar werd begraven werd later in twijfel getrokken omdat het vervoer van het stoffelijk overschot vanaf het ver gelegen Breitenfeld onwaarschijnlijk leek. Op grond van die aanname zou ook het monument in de kerk geen grafmonument doch slechts een gedenksteen zijn 1). Uit nader onderzoek ( o.m. in de Genealogie der Herren und Freiherren von Bongart) is echter gebleken dat Wilhelms stoffelijk overschot per koets via Bergheimerdorf en Paffendorf naar Wijnandrade is vervoerd om daar te worden bijgezet. De letterlijke, in oud-duits geschreven tekst luidt: In eimem Prozess-Akt, betreffend den Weg Standbeeld van De zwarte man op de der von Bergheimerdorf durch die Benden kleine binnenplaats van kasteel Wijnandsrade auf Paffendorf zu führt, heisst es:»dass nun diesser Weg vor dreissig, viertzigh vnd funffzig Jahren fuhrig gewesen, ist dahin erweisslich, dass Anno 1631, wie in Leipziger Schlacht dess Freyherrn von dem Bongardt Bruder 18

19 der Herr Obrister sehligen Ahndenckenss geblieben, vnd dessen todten Corper herunder bracht, ist derselb vber diessen quaestionirten Wegh mit der Kutschen gefahren, vnd vff den Grentzen mit dem Creutz stehenden Geistlichen vnd der gantzer Gemeinden vff Paffendorff bracht vnd von dannen auf Weinantsrath geführt. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de St.Stephanuskerk eind februari 1943 door bommen van een in nood verkerend geallieerd vliegtuig grotendeels verwoest 7).Om het puin snel kwijt te raken heeft men later - met weinig begrip voor de plaatselijk historie - de grafkelder onder de kerk geheel of gedeeltelijk volgestort. Of daar door verwijdering van het puin nu of in de toekomst nog iets te redden valt is onduidelijk. In elk geval ontbreekt thans het geld voor een dergelijk onderzoek. Luitenant-kolonel b.d. Eppo H. Brongers Noten 1) Zie: Wijnandsrade-de parel van Zuid-Limburg, Maastricht 2002, door Jack Jetten en Wiel Oehlen; de pagina s ) Kurassiers waren cavaleristen te paard, voorzien van helm en borst- en rugharnas 3) Dit en het volgende is een met de nieuwe gegevens aangevulde versie van het overzicht op de pagina s van Bulletin Wijnandsrade nr 14 van maart ) Van hem is de uitspraak ik ken mijn Pappenheimers bekend. 5) Een probleem bij een onderzoek als het onderhavige, is de betrouwbaarheid. Soms ontmoet men tegenspraak, verschillend inzicht of is er sprake van eigen interpretaties, waarbij de bronnen vaak ontbreken. Vooral bij zaken uit een ver verleden. Verwarrende of verschillende schrijfwijzen van b.v namen komen eveneens voor. Hopelijk zullen we in de toekomst nog vorderingen boeken. 6) Prof.dr.J.J.Timmers: De kunst van het Maasland, deel II, pagina324; Assen ) Zie Wijnandsrade in de Tweede Wereldoorlog door Luitenant-Kolonel E.H. Brongers, de pagina s

20 In de Kerstnacht van 2012 trok de Kerstband van fanfare St. Caecilia weer musicerend door het dorp. Inmiddels voor de 75ste achtereenvolgende keer! Ononderbroken, want zelfs de donkere oorlogsjaren en het niet aangesloten zijn bij de Kultuurkamer weerhielden de muzikanten niet van hun jaarlijkse rondgang. Dit initiatief, dat in 1938 onder leiding van Zef L Ortye ontstond, blijkt ook vandaag de dag nog altijd een springlevende traditie. 20

21 Moordaanslag op de Vink Op oudejaarsdag 1830 vond in het buurtschap de Vink een dubbele moord plaats. Ik heb daar in Bulletin Wijnandsrade nr. 28 (2001) op pag in het artikel Een document uit Belgisch Wijnandsrade gewag van gemaakt in een voetnoot (nr.4). De informatie was afkomstig uit het boekje van pastoor P.G. Peeters Korte schets der geschiedenis van de Valkenburgsche Heerlijkheid Wijnandsrade, (PSHAL 1886, pag. 412), waarin staat: Tijdens de Belgische revolutie n.l. den 31 December 1830 pleegden eenige muiters alhier op de Vink door een geweerschot een lagen dubbelen moord op de persoon van Maria Catharina Laufs, weduwe Maes en haren zoon Lambertus. Nog badende in hun bloed snelde de toenmalige kapellaan van Hulsberg toe en vond nog eenigzints tijd om hun het H. Oliesel toe te dienen. Zij overleden na eenige oogenblikken en werden den 3 Januari 1831 gezamenlijk begraven. De moordenaars wisten aan de justitie te ontsnappen. Het is vreemd dat deze moordaanslag nooit nader historisch is onderzocht in tegenstelling tot bijvoorbeeld de moord op de varkenskoopman Willem Odekerken uit Brommelen bij het Waalhuis in Toen de pastoor zijn aantekening over de moord op de Vink opschreef, was er meer dan een halve eeuw verstreken. Zou dat misschien de reden zijn waarom de feiten die hij vermeldt, niet helemaal kloppen? Thans zijn kranten uit 1831 digitaal beschikbaar en er zijn bovendien andere bronnen die opheldering kunnen verschaffen. t Sjpekhoes op de Vink 21

22 Uit wat heden bekend is, kunnen we vaststellen dat de vermoorde vrouw de 52-jarige Maria Catharina Maes Laus was. Zij was in 1778 te Laurensberg (D.) geboren als dochter van Joannes Wilhelmus Laus en Maria Anna Rothkrantz. Zij was gehuwd geweest met Joannes Wilhelmus (Willem) Maes. De vermoorde zoon was anders dan de vermelding door pastoor Peeters - de 23-jarige Jan Joseph Hubert Maes, op 16 december 1807 te Wijnandsrade geboren. De vermoorde vrouw had nog meerdere kinderen, te weten: Pieter Joseph Hubert Maes, geboren 1800; hierover is niets naders bekend. Jan Pierre (Peter) Jozef Maes, geboren op 13 juni 1803 te Wijnandsrade en op 5-jarige leeftijd op 1 januari 1809 overleden te Wijnandsrade; Johanna Catharina Maes, geboren op 13 juni 1805 te Wijnandsrade en op 1 juli 1831 te Meerssen gehuwd met Michiel Kooken, geboren op 7 december 1798 te Meerssen. Hij overleed op 27 juni 1868 te Limmel /Meerssen (69 jaar) en zij overleed aldaar op 4 juni 1886 (80 jaar); Jan Peter Jozef Maes, geboren op 18 juni 1810 te Wijnandsrade en op 26 oktober 1836 te Valkenburg gehuwd met Maria Catharina Vaessen uit Gulpen en overleden te Nuth op 19 januari 1893 (82 jaar); Joseph Maes, geboren te Wijnandsrade in 1812, overleden op 19 juli 1836 te Wijnandsrade (24 jaar), ongehuwd; Er was ook een tweeling geboren: Marie Thérese Maes, geboren te Wijnandsrade op 1 januari 1813 en Henri Maes, geboren te Wijnandsrade op 1 januari 1813, over deze tweeling is niets bekend. Blijkbaar woonde Maria Catharina Maes ten tijde van de moord alleen met haar zoon Joseph Maes in een huisje op de Vink en waren de andere kinderen reeds het huis uit of waren zij niet aanwezig toen de fatale gebeurtenis op de laatste avond van 1830 plaatsvond. In het overlijdensregister van de parochie H. Stephanus te Wijnandsrade heeft de toenmalige pastoor Johan Mathias Pluymaekers ( ) de volgende aantekening gemaakt: ma (31?) decembris muniti in Vinck extrema unctione, et absolutione generali obierunt M.aria Catharina Laufs et filius suus Lambertus Maes. Hi infelices mater et filius glande sclapeti (?) vagabundorum militum tempore hocce revolutionis in propriis aedibus uno et unico ictu ceciderunt et post aliquot horas ambo animam dederunt, qui ob stritici us caeremoniam die 3.to januarii in caemeterio speleri potuerunt tantum. (Vertaald:) Op 30 (31?) december 1830 zijn op de Vink overleden, voorzien van het heilig oliesel en de generale absolutie: Maria Catharina Laufs en haar zoon Lambertus Maes. Deze ongelukkigen, moeder en zoon, werden in hun eigen huis door één enige geweerkogel geraakt van rondtrekkende soldaten in deze tijd van revolutie en gaven beiden na korte tijd de geest. Vanwege een verplichte (?) ceremonie konden ze pas op 3 januari op het kerkhof begraven worden. 22

23 Uit deze aantekening komt naar voren dat de vermoorde zoon Lambertus zou geheten hebben, maar dit dient volgens de burgerlijke stand te zijn: Jan Joseph Hubert Maes. Door deze (foutieve) aantekening kennen we nu ook de bron, die pastoor Peeters in 1886 heeft gebruikt. De onjuiste feiten in de aantekeningen maken het onwaarschijnlijk dat pastoor Pluymaekers zelf ter plaatse is geweest. Het gehucht Vink ligt even ver van de kerk van Hulsberg als van die van Wijnandsrade, dus het is mogelijk dat de kapelaan van Hulsberg eerder bij de slachtoffers kon zijn. Wij dienen ons te realiseren dat er in die tijd nog geen wegverbinding tussen de Vink en Wijnandsrade bestond. De moeder moet op slag dood zijn geweest, terwijl haar zoon nog een etmaal heeft geleefd. Wie als eerste na het vertrek van de muiters bij de slachtoffers ter plaatse was en alarm heeft geslagen, is niet bekend. Op 3 januari 1831 werden zij begraven op het kerkhof naast de kerk van Wijnandsrade. Pastoor Pluymaekers van Wijnandsrade zal de uitvaartmis hebben geleid. Dat deze dubbele moord de kleine gemeenschap van Wijnandsrade hevig heeft geschokt, lijdt geen twijfel, maar in het gemeentearchief is over dit alles niets te vinden. Het was eind 1830, begin 1831 in onze streken niet pluis. Door de Belgische Opstand werd de vesting Maastricht belegerd door opstandelingen, feitelijk een vrijkorps met vrijwilligers en geronselde figuren van het laagste allooi, onder leiding van generaal Anne François Mellinet ( ), een gewezen officier onder de Franse keizer Napoleon. Het vrijkorps was gelegerd in Valkenburg, dus op korte afstand van Wijnandsrade. Het zwierf plunderend rond zoals zo vaak in oorlogen en bij belegeringen. De Belgische opstand was op 25 augustus 1830 uitgebroken na de uitvoering van de opera La muette de Portici van de Franse componist Daniël Francois Esprit Auber ( ) in de Muntschouw te Brussel. In deze opera werd de volksopstand van de Napolitanen in 1647 tegen de Spanjaarden verheerlijkt en dat sprak zo tot de verbeelding van de Brusselaars dat het de vonk werd in een al lang smeulend kruitvat. In enkele maanden tijds waaierde de Belgische opstand uit over het gehele gebied der Zuidelijke Nederlanden en op 4 oktober 1830 werd de Belgische onafhankelijkheid uitgeroepen. Een roerige tijd volgde. Op 17 oktober brak in Brugge een hongeroproer uit door de arbeidersklasse tegen aanhangers van het Voorlopig Bewind dat aan de macht gekomen was. Troepen werden ingezet om de orde te herstellen. Vervolgens werden stad en provincie Antwerpen bevrijd door dit bevrijdingsleger, dat onder leiding stond van Franse generaals waar onder Mellinet. Van een opstand van de Antwerpse bevolking tegen de Hollandse dwingelandij was helemaal geen sprake. Wel ontstond er verslagenheid over de verklaring van koning Willem I in de Staten- Generaal op 20 oktober 1830, dat de Kamers voortaan alleen nog besluiten zouden nemen voor het Noorden. De bevrijding van Antwerpen door het Voorlopig Bewind was in feite een verovering door Franse en Waalse benden, dus door vreemdelingen. Het nieuwe Belgische leger kon worden vergeleken met een hoop struikrovers. Er waren weliswaar idealisten onder de bevrijders te vinden, maar 23

24 het overgrote deel bestond uit gelukzoekers die als gevolg van de sociale crisis niets te verliezen hadden. Pastoor Peeters mocht hen daarom terecht betitelen als muiters ; elders worden ze als vagebonden vermeld, omdat zij de plaatselijke bevolking teisterden door plundering en inkwartiering. De grenzen van het nieuwe België moesten nog worden afgebakend en de vrijkorpsen stuitten aan het eind van het jaar op het verzet van generaal Bernardus Johannes Cornelis Dibbets ( ), commandant van het Nederlands garnizoen te Maastricht. Door diens onverzettelijkheid is Maastricht altijd Nederlands gebleven, ofschoon een deel van de bevolking misschien wel anders had gewild. De dubbele moord op de Vink is geschied door een afdeling van zo n vrijkorps onder leiding van generaal Mellinet. Het eerste bericht dat wij hierover aantroffen was in de Journal de la Haye (Dagblad van Den Haag) van 6 februari Het was in het Frans gesteld en de nieuwsbron was de brief van een inwoner uit Valkenburg, gedateerd 15 januari 1831 (twee weken na de moord). Het nieuws werd in de dagen daarna nog gepubliceerd in de Bredase courant, de Groninger courant en de Middelburgsche courant. Generaal Mellinet (uit het privé-archief van de auteur) Wat er is geschied, kan als volgt worden samengevat. Niet verre van Fauquemont, onder de gemeente Wijnandsraede, kanton Oirsbeek, arrondissem*nt Maastricht, ligt eene woning, onder den naam vau Aan-der- Fink bekend, bewoond door de weduwe Mosse en haren zoon, van ambacht een schrijnwerker. In de eerste dagen van Januarij kwamen eenige vrijwilligers van Mellinet in die woning en wilden, na zich, ten koste der arme weduwe, met spijs en drank te hebben opgevuld, haar uit naam van de vrijheid en de onafhankelijkheid van het vaderland dwingen, om hun het jagtgeweer van haren overleden man, dat zij zorgvuldig voor haren zoon bewaarde, af te geven. De ongelukkige weduwe had niet alleen den moed dezen eisch af te slaan, maar zelfs zich te verdedigen tegen de mishandelingen der bandieten. Deze onverwachte tegenstand bragt een hunner in woede, hij zette de weduwe een pistool met twee loopen op de borst, schoot dezelve af: een kogel raakt het hart, de ongelukkige viel oogenblikkelijk dood ter aarde, terwijl haar zoon, door den tweeden kogel in den onderbuik getroffen wordende, aan de gevolgen der wond na een vreesselijk lijden van 24 24

25 uren, insgelijks den geest gaf. De generaal, deze troep schelmen kommanderende, deed den moordenaar van de weduwe Mosse en van haren zoon, zoodra hij van het feit onderrigt was, in hechtenis nemen, en nu zou er zoo een ieder dacht, een exempel gestatueerd worden. Niets van dat alles: de zoogenaamde generaal vond zich genoodzaakt, of liever deed zich door zijne onderhebbenden noodzaken, om den moordenaar, na eene gevangenis van zes dagen, in vrijheid te stellen. Afschuw over de dubbele moord voerde de boventoon, ook over het feit dat de moordenaars vrijuit gingen. In de pers werd dit als volgt verwoord: Dit eenvoudig en waarachtig verhaal van deze ongestraft gebleven wreedaardigheid, zal ongetwijfeld genoegzaam zijn, om de ijsselijkheid van onze toestand naar waarde te doen schatten. Wij zuchten naar het ogenblik, dat wij van deze zogenaamde bevrijders verlost zullen worden, meestal door Frankrijk uitgebraakt, waarvan zij het, voor rust en veiligheid gevaarlijkste uitvaagsel uitmaakten. Onder voorwendsel van sympathie voor de zaak van de Belgische vrijheid, zoekt een niet te verbeteren partij in Frankrijk zich van duizenden vagebonden te ontslaan die het gouvernement van koning Willem ons hadden aangebragt. Wie was de generaal Mellinet die hier leiding aan gaf? Hij kwam uit gegoede familie uit Corbeil (niet ver van Nantes in Frankrijk) waar hij op 29 augustus 1768 werd geboren als zoon van Francois Mellinet, gedeputeerde van het departement de la Loire-inférieure in de Nationale conventie. Hij trouwde op 24 juli 1794 met Rosalie Malassis en kreeg bij haar twee kinderen (waarvan er één later ook een beroemde generaal werd). Hij klom in het Franse leger op tot generaal en vocht mee in alle grote oorlogen van Napoleon tot en met Waterloo. In 1808 kreeg hij in Italië bij een andere vrouw een kind. Daarom ging hij niet terug naar zijn vaderland omdat hem een vonnis wegens bigamie boven het hoofd hing. Na de Restauratie trok hij zich terug en woonde in Brussel tot dat daar de opstand in 1830 uitbrak. Hij werd toen commandant van een vrijkorps tegen de Hollanders, deed stevig van zich spreken en werd zelfs gouverneur van Namen. In die periode werd hij door de beroemde neoclassisistische schilder Louis-David ( ) geschilderd. Dit doek hangt in het legermuseum te Brussel. Mellinet was het echter oneens met de verheffing van Leopold van Saksen Coburg tot koning der Belgen, omdat hij liever de Franse prins Louis Philippe van Orleans benoemd had zien worden (die weigerde en die daarna koning in Frankrijk werd). Mellinet werd toen republikein. Twee krantenberichten over Mellinet in 1831, waaruit blijkt dat hij een zeer omstreden persoonlijkheid was: BIJDRAGE TOT EENE LEVENSSCHETS VAN DEN GENERAAL MELLINET. Deze befaamde persoon, die gedurende zijne tegenwoordige militaire loopbaan in België, reeds meer oorvijgen van zijne soldaten ontvangen heeft dan overwinningen behaald op zijne vijanden, kwam, een tiental jaren geleden, te Brussel aan, met het vooruitzigt om aldaar gevoed en gekleed te worden, zoodra hij zich slechts voordeed als een slagtoffer zijner staatkundige gevoelens en aanhangeling van den Franschen Keizer. Hij liet dan ook niet na zich als zoodanig uit te geven, vond vele mededoogende zielen en werkte zoo wat in de drukkerijen. Toen, voor rekening der bank, te Brussel een hotel werd in gereedheid 25

26 gebragt van Z. Exc. den gouverneur Repelaar van Driell, had Mellinet het toezigt over de arbeiders die den tuin zouden aanleggen, en ontving daar voor een fooi van vijf franken per dag. Wij willen hem dit niet tot schande rekenen, doch wat hem zeker niet tot eer verstrekt is dat hij zijn vaderland niet ontvlugt is als een vijand der Bourbons, maar uit hoofde er een vonnis tegen hem geveld was, wegens bigamie. Wij vernemen, dat men in België den generaal Mellinet met den bijnaam van: Sans peur comme sans reproche (zonder vrees als zonder blaam) bestempeld. Wat zoude Bayard wel gezegd bebben, indien hij geweten had, dat men eens zijnen welverdienden eernaam aan een wezen als de genoemde beruchte bigamist zoude verkwisten. De nieuwe ridder zonder vrees of blaam laat intusschen zijne troepen ongestoord de liberteit, in de grootste uitgebreidheid des woords, praktisch verkondigen, en wel zóó krachtig, dat de gouverneur der provincie Luxemburg van bet Belgisch gouvernement, de baron de Loë de Meer, zich over dat edel korps aan den minister heeft moeten beklagen. Hij doet dit, ter vermijding van dubbelzinnigheid, in duidelyke woorden, en noemt gemelde troepen een korps zonder kracht, zonder energie noch krijgstucht, in één woord een korps struikroovers (un corps de brigands) voor wien niets heilig is; en hetwelk oneindig meer kwaad gesticht heeft dan de troepen van Saxen-Weimar ooit bewerkt hebben. Ziedaar een staaltje van de helden der roemvolle revolutie! Het rapport van den baron de Loë zal toch wel niet verzwaard zyn. Nadat Mellinet in 1831 op non-activiteit werd gesteld, ontving hij een pensioen van 3000 gulden. Ook ontving hij voor zijn verdiensten de Leopoldsorde. Nadien liet hij nog regelmatig van zich horen, maar hij bleef republikeins gezind. Op 22 januari 1839 werd Mellinet Belgisch staatsburger. Toen in 1848 in de meeste Europese landen revoluties uitbraken, stond Mellinet weer in de voorste gelederen. Hij deed mee aan een complot om van België een republiek te maken. Op 28 maart 1848 viel een legioen bestaande uit ongeveer 2000 gewapende werklieden vanuit Frankrijk België binnen bij het plaatsje Risquons-tout, tussen Mouscroen en Meenen, kwam in gevecht met het Belgische legerkorps en werd roemloos verslagen. De samenzweerders werden opgepakt en kwamen vervolgens in een geruchtmakend proces in Brussel voor de rechter. Op 30 augustus 1848 werd Mellinet, samen met 18 anderen, ter dood veroordeeld en naar de Citadel van Antwerpen gebracht. Hij was toen 80 jaar en reeds ziekelijk. Begin 1949, bij Koninklijk besluit van 21 januari, werd de doodstraf omgezet in 20 jaar gevangenisstraf. Maar reeds bij Besluit van 15 november 1849 werd hem door de koning gratie verleend en kwam hij weer op vrije voeten. Hij leefde nog enkele jaren onder behoeftige omstandigheden en stierf uiteindelijk op 17 juli 1852 te St. Jusse de Noode (een voorstadje van Brussel) op 84 jarige leeftijd. Tot na zijn dood bleef hij een zeer omstreden persoonlijkheid. Bij ons onderzoek naar de dubbele moord viel op, dat in haar overlijdensakte Maria Catharina Laus werd vermeld als echtgenote van Willem Maes en niet als zijn weduwe. Ook de pastoor maakt daar bij zijn aantekening geen gewag van. Toch staat in de kranten wel dat haar man zou zijn overleden. Een overlijdensakte van Willem Maes van vóór 1830 kon ook niet worden gevonden. Dat was vreemd en zette ons aan het denken. Was zij ten tijde van de moord wel weduwe, zoals later pastoor Peeters vermeldde? 26

27 Wij vonden in het bevolkingsregister van de gemeente Ulestraten een trouwakte van Joannes Wilhelmus Maes en Maria Helena Luijten op 14 april Daaruit bleek dat de bruidegom op 10 juli 1774 in Wijnandsrade was geboren als zoon van Joannes Maes en Johanna Maria Lutgens. Expliciet werd verder vermeld en dat hij weduwnaar was van Maria Catharina Laus, die op 31 december 1830 was overleden. In het huwelijksregister van de parochie H. Catharina te Ulestraten staat, dat op 29 maart 1833 reeds het kerkelijk huwelijk had plaatsgevonden. De bruid was in 1793 te Meerssen geboren als dochter van Johannes Luijten en Judith Kerckhoffs. Als huwelijksgetuigen traden op Hendricus Muijters en Maria Catharina Weusten uit Ulestraten. Hierbij wordt opgemerkt dat het blijkbaar toen was toegestaan (of oogluikend werd toegestaan) dat men eerst voor de kerk trouwde en daarna voor de burgerlijke stand. Dat is thans bij artikel 1:68 van het Burgerlijk Wetboek verboden. Maria Catharina Maes - Laus was dus geen weduwe van Willem Maes, maar haar man leefde toen nog. De enige verklaring die hiervoor gegeven kan worden is, dat Willem Maes niet meer bij zijn gezin leefde en is weggegaan. Er zijn immers sinds 1813 in dit gezin geen kinderen meer geboren en Maria Catharina Laus was bij de geboorte van de tweeling pas 35 jaar oud. Scheiden was in die tijd en zeker in deze streken nog zeer zeldzaam en was bovendien volgens de kerk niet toegestaan. Weggaan kwam vaker voor, maar dat werd vervolgens doodgezwegen. Willem Maes heeft zich na zijn tweede huwelijk klaarblijkelijk weer in Wijnandsrade gevestigd, met name op de Vink. Vrijwel zeker woonde hij in het Spekhuis. Daar kreeg het echtpaar op 1 februari 1834 een dochter: Maria Judith Maes. Haar geboorte werd inschreven bij de gemeente Wijnandsrade. Willem bleef nu wel bij zijn gezin. Zij woonden nog 32 jaar op de Vink, totdat hij op hoge leeftijd (93 jaar) stierf op 24 december Zijn tweede echtgenote Maria Helena volgde hem ruim zeven jaar later in het graf. Zij stierf op 25 maart 1874 in de leeftijd van 80 jaar. Dochter Maria Judith Maes trouwde op 7 januari 1859 met Nicolaas Joseph Coenen, geboren op 11 maart 1827 te Nuth als zoon van Jan Leonard Coenen en Anna Mechtildis Hermans. Dit echtpaar trouwde in bij de ouders Maes-Luijten in t Sjpekhoes. Zij kregen samen acht kinderen: 7 dochters en 1 zoon. Nicolaas Joseph Coenen overleed te Wijnandsrade in de leeftijd van 79 jaar op 18 februari 1907 en Maria Judith stierf aldaar op 12 april 1912 en zij werd 78 jaar. Jack Jetten 27

Nog meer weergeven